Cerkiew Świętego Jerzego w Bytowie

---

Świątynia przed 1945 rokiem

Do momentu zakończenia II wojny światowej, świątynia poświęcona świętemu Jerzemu była znana głównie jako Kościół na górze, co w tłumaczeniu z języka niemieckiego oznacza Bergkirche.

Przed okresem reformacji

Na wzgórzu, gdzie obecnie znajduje się cerkiew, w XV wieku mogła stać drewniana kaplica, która pełniła funkcję prywatnej świątyni. Najstarsza znana wzmianka dotycząca tego miejsca pochodzi ze sprawozdania rady miejskiej Bytowa, gdzie wspomniano o budowie kaplicy przez Nikolausa Blome oraz jego żonę Gertrudę, której działalność odbywała się w zgodzie z aprobatą rady oraz proboszcza Paula Gremlina. Nikolaus Blome jest wymieniany w dokumentach datowanych na lata 1445 oraz 1472 jako burmistrz, podczas gdy Paul Gremlin był proboszczem w Bytowie, wedle dokumentów z 1472 roku. Na tej podstawie możemy przyjąć, że pierwotna kaplica świętego Jerzego została zbudowana na wzgórzu w okolicach 1470 roku.

15 października 1490 roku udzielono Gertrudzie – wówczas już wdowie po Nikolausie Blome – potwierdzenia prawa własności do kaplicy położonej „poza murami miasta Bytowa” (łac. extra muros opidi butow). Wzmianka z 1 czerwca 1491 roku stwierdza, że zgodnie z wolą zmarłego Blome, spadkobiercą kaplicy został proboszcz Georg Wolder, który później przekazał patronat nad świątynią radzie miejskiej.

Po okresie reformacji

Zgodnie z relacjami z ok. 1640 roku, „kościół na wzgórzu” (staroniem. aufm Berge) został zbudowany przez zbór protestancki przed 1551 rokiem. Może to być nowa budowla w miejscu starszej kaplicy lub przebudowa istniejącej. W tamtym czasie budynek wciąż był wykonany z drewna. Korzystali z niego ewangelicy z okolicznych wsi parafii Bytów. Kazania głosił, m.in., pastor Szymon Krofey, który z pomocą finansową Barnima X wydał w 1586 roku „Duchowe pieśni” w języku kaszubskim. W okresie kontrreformacji protestanci skutecznie bronili prawa do posiadania kościoła, co pozwoliło im utrzymać świątynię przez cały ten czas.

Istnieje także wzmianka, że w XVI wieku kościół został przekształcony w stodołę, a w roku 1629 podczas wojny polsko-szwedzkiej został zniszczony w pożarze, a następnie odbudowany w konstrukcji drewnianej. Na mapie Lubinusa z 1618 roku można zobaczyć świątynię św. Jerzego, ukazującą się jako budowla z czterospadowym dachem, zakrystią i wieżą w centralnej części dachu. Do 1637 roku funkcjonował jako kościół pogrzebowy, a później jako kościół miejski aż do wybudowania nowego oratorium przy ratuszu (około 1670 roku), a przejściowo po roku 1700, do momentu odbudowy spalonego oratorium.

W 1641 roku stan techniczny świątyni był bardzo zły, dodatkowo brakowało wyposażenia. W wyniku huraganu w 1673 roku została zniszczona. Zdewastowany kościół został odbudowany w latach 1675–1685 w obecnym kształcie, jako murowany z czterospadowym dachem pokrytym gontem oraz małą wieżyczką pośrodku dachu. W 1843 roku, po 30 latach nieużytkowania, została poddana gruntownej renowacji, ponieważ była potrzeba użytkowania tego obiektu podczas budowy Kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Jana Chrzciciela w Bytowie w latach 1843–1854. Podczas remontu m.in. zasypano i częściowo zamurowano zawalone krypty grobowe.

Z kolei w 1925 roku, na podstawie artykułu Alberta Rentza zamieszczonego w Unser Pommerland – ówczesnego pastora parafii, wspomniano, że kościół przez dłuższy czas nie był użytkowany. Jednak na początku lat 20. XX wieku, znowu zaczęto odprawiać niedzielne msze oraz regularnie nabożeństwa w tygodniu.

Świątynia po 1945 roku

Bezpośrednio po wojnie

W wyniku działań wojennych związanych z frontem wschodnim, w marcu 1945 roku Bytów został zajęty przez Armię Czerwoną. Z protokołu sporządzonego przez komisję, w której skład weszli m.in. burmistrz Bytowa Adam Kazimierczak oraz proboszcz katolickiej parafii, Alfons Męcikowski, wynika, że w dniu 8 marca 1946 roku świątynia znajdowała się w doskonałym stanie, z wyjątkiem organów, które straciły metalowe piszczałki. Zauważono również, że konstrukcja kościoła była prymitywna i znacząco nadszarpnięta przez upływ czasu. Wartością artystyczną budowli pozostały jedynie dawne pamiątki, takie jak trzy religijne obrazy oraz tajemnicza kula, która mogła być wcześniejszą lampą wieczną lub kandelabrem. Po tym wydarzeniu opiekę nad kościołem powierzono proboszczowi.

W rękach bytowskich metodystów

W sierpniu 1947 roku katolicki ksiądz Nater odnotował, że mimo dysponowania Bergkirche, katolicka parafia postanowiła nie wykorzystywać go do celów duszpasterskich z powodu konieczności kosztownej renowacji. W Bytowie pozostała grupa protestantów pragnących miejsca do nabożeństw, co skłoniło katolików do przekazania kościoła w użytkowanie. Początkowo mała wspólnota ewangelicka, składająca się z około 80 wiernych narodowości niemieckiej, również borykała się z brakiem duchownych, przez co opiekę nad nią przejął pastor metodystyczny. Ośrodek metodystyczny dynamicznie się rozwijał, a do wspólnoty dołączali także nowi osadnicy z centralnej Polski.

Niemniej jednak, stan kościoła ulegał pogorszeniu – m.in. wandale regularnie wybijać szyby. W związku z tym, pastor parafii metodystycznej złożył wniosek do powiatowej rady narodowej o uznanie budowli za zabytek. Uznanie kościoła św. Jerzego za zabytek III klasy nastąpiło 19 marca 1960 roku, a jego nazwisko zostało wpisane do rejestru w ówczesnym województwie koszalińskim. Od tego momentu metodyści zdecydowali się na stałe zamieszkać w świątyni i przystąpić do jej zagospodarowania. Remont budowli miał miejsce w latach 1964 lub 1965.

Pomimo renowacji, proces emigracji do Niemiec Zachodnich, który przyspieszył po podpisaniu układu PRL-RFN w 1970 roku, doprowadził do dalszego wyludnienia zboru metodystycznego. W roku 1972 na terenie całego powiatu liczba wiernych wynosiła zaledwie 10 osób. W tamtych czasach kontynuowano niszczenie świątyni: skradziono wszystkie rzeźby, wyważono drzwi oraz zdewastowano drewniane elementy wyposażenia. Z uwagi na niezdolność pastora Mieczysława Ostrowskiego do nadzorowania obiektu, ocalałe elementy, takie jak chrzcielnica z XVIII wieku czy epitafia nagrobne, zostały umieszczone jako depozyt w muzeum w Bytowie.

W miarę upływu lat coraz więcej wiernych opuszczało Polskę, a dewastacja świątyni osiągała alarmujący poziom, co stwarzało realne zagrożenie zawalenia się budynku.

Świątynia jako cerkiew

W wyniku Akcji „Wisła” w 1947 roku na terenie powiatu bytowskiego osiedli Ukraińcy, którzy zostali przesiedleni z południowo-wschodnich regionów Polski, głównie należący do kościoła greckokatolickiego. Parafia greckokatolicka została założona w 1950 roku, jednak na początku nie miała własnej świątyni. Liturgie odbywały się m.in. w kaplicy przy domu dziecka, prywatnych domach oraz z ograniczeniami w kościele św. Katarzyny. W okresie stalinizmu władze nie dopuszczały księży greckokatolickich do regionu, co powodowało znaczne trudności w duszpasterstwie. Dopiero od roku 1957, w wyniku odwilży gomułkowskiej, liturgie zaczęły być regularnie odprawiane w kościele.

W miarę upływu czasu wierni greckokatoliccy poszukiwali możliwości budowy własnej świątyni, zwłaszcza że większość metodystów opuściła kraj. Najlepszym rozwiązaniem okazał się poewangelicki Bergkirche, który w obliczu zaniedbania popadł w ruinę. W 1982 roku metodyści sprzedali budynek, a w 1984 roku rozpoczęto jego odbudowę. Już w drugiej połowie 1989 roku w nieukończonej cerkwi zaczęto odprawiać nabożeństwa. Zamontowano wtedy ikonostas, kopułę wieńczącą wieżyczkę cerkwi oraz ławki dla wiernych.

W dniu 28 października 1989 roku biskup Jan Martyniak dokonał uroczystej konsekracji cerkwi, nadając jej patrona – świętego Jerzego. Od tego momentu cerkiew stała się domem dla grekokatolików, stając się trwałym elementem duchowego życia lokalnej społeczności.

---

Oceń: Cerkiew Świętego Jerzego w Bytowie

---